หากจะกล่าวถึง ผ้าไทยทอมือ ที่เป็นเอกลักษณ์ของแต่ละจังหวัด ซึ่งถือเป็นภูมิปัญญาของชาวบ้านในแต่ละพื้นที่นั้น มีความน่าสนใจไม่น้อย เพราะแต่ละท้องถิ่นก็แสดงออกถึงความชำนาญและอัตลักษณ์ผ่านลายผืนผ้าแตกต่างกันไป เราได้รวบรวมความงดงามของผ้าทอมือย้อมสีธรรมชาติของคนไทยจากแหล่งที่ดีที่สุดจำนวน 20 แห่ง จาก 6 จังหวัด สกลนคร นครพนม มุกดาหาร สุรินทร์ บุรีรัมย์ ชัยภูมิ สุดยอดที่คัดสรรแล้วว่าเป็นแหล่งผ้าไทยทอมือของไทย
กลุ่มทอผ้าภูไทรุณณี จ.สกลนคร
เนื้อผ้าและการทอ : โดดเด่นด้านเส้นฝ้ายเส้นใหญ่และต่างขนาดกัน เมื่อทอเกิดเนื้อผ้าที่เป็นเอกลักษณ์ แตกต่างจากที่อื่นๆอย่างชัดเจน ได้ผ้าเนื้อหนา ลายน้ำไหลจากเส้นฝ้ายไล่สีหลากเฉดเป็นลายที่ได้รับความนิยม
การย้อมสี : ย้อมสีได้หลากหลายทั้งสีสดใส และเฉดสีของคราม เช่นฟ้าอ่อน ฟ้าแก่ น้ำเงิน เขียว เหลือง น้ำตาล และสีเทา
ลายทอ : มักสร้างลายที่ได้แรงบันดาลใจจากธรรมชาติในท้องถิ่น สีจากสถาปัตยกรรมโบราณ ในรูปแบบ Abstract / modern เช่น บล็อคสี
กลุ่มทอผ้าบ้านเหล่าใหญ่ จ.สกลนคร
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ สามารถทอผ้าฝ้ายแกมไหมได้ (เส้นยืนเป็นฝ้าย เส้นพุ่งเป็นไหม) ได้ผ้าเนื้อบางลงและได้ความกึ่งเงาวาวจากไหม ทอยีนส์ได้
การย้อมสี : สามารถย้อมแม่สีได้ (คราม-น้ำเงิน , ครั่ง – แดง , เปลือกไม้ – เหลือง) และผสมการย้อมสีจากแม่สีได้ ทำให้สร้างเฉดต่างๆ ได้มากมาย
ลายทอ : ลายที่เป็นเอกลักษณ์ คือลายดาวล้อมเดือน และลายทั่วไปอื่นๆ เช่น ลายนาคเกี้ยว เป็นต้น สามารถทอลายตารางหมากรุก และมีการมัดปมร่วมด้วย ทำให้เกิดผิวสัมผัสสามมิติที่น่าสนใจ
จุดเด่นการทอผ้ายีนส์ : มีเทคนิคพิเศษในการมัดย้อมเส้นยืนด้วยครามเพื่อสร้างลายทางหรือลายตารางและมัดปมร่วม รวมถึงยังสามารถทอผ้ายีนส์ฝ้ายแกมไหม ย้อมครามธรรมขาติได้สวยงาม
กลุ่มแม่บ้านวิสาหกิจชุมชนหมู่ 8 จ.สกลนคร
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ เนื้อหนาปานกลาง
การย้อมสี : เชี่ยวชาญในการย้อมคราม และสีจากเปลือกไม้ในท้องที่ เช่น เปลือกฝาง(ได้ชมพูอมม่วง) เปลือกเพกา(ได้เขียวอมเหลือง) เปลือกมะม่วง(ได้เหลืองอ่อน) และแก่นตีนนกซึ่งเป็นพันธุ์ไม้ใกล้สูญพันธุ์(ได้เหลืองสด) ปลูกครามเอง มีการย้อมสีที่ไม่สม่ำเสมอในเส้นใย ก่อให้เกิดสีของผ้าทอที่สวยงามทั้งเฉดฟ้า สีเฉดส้มอิฐ เหลือง น้ำตาล เขียว
ลายทอ : ทอผ้าขิดยกดอก นิยมทอผ้าพันคอลายตาราง ลายเส้น มีความทันสมัย
กลุ่มมัดหมี่โฮลโบราณย้อมสีธรรมชาติ จ.สุรินทร์
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ เรียบเนียน เนื้อบาง ทอมัดหมี่ได้
การย้อมสี : เชี่ยวชาญในการย้อมสีและผสมสี ทั้งแม่สีจากคราม ครั่งและเปลือกไม้ สามารถย้อมได้นับร้อยเฉดสี ในโทนสดใส ได้รับการยกย่องให้เป็นครูศิลป์ของแผ่นดิน
ลายทอ : ลายโฮลโบราณ และสามารถทอได้ทั้งลายโบราณและลายทันสมัย ลายที่เป็นเอกลักษณ์เช่น ลายตารางร้อยสี ลายมังกร สามารถแกะลายจากลายผ้าพิมพ์ที่ใช้ในสมัยโบราณจากภาพจิตรกรรมฝาผนัง นิยมทอลายโบราณเพื่ออนุรักษ์มากกว่าทอลายใหม่
กลุ่มวิสาหกิจชุมชนย้อมครามบ้านเชิงดอย จ.สกลนคร
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ เนื้อหนาปานกลาง
การย้อมสี : เชี่ยวชาญในการย้อมครามต่างเฉดสี เหลืองและโทนน้ำตาลจากเปลือกไม้ ปลูกครามและฝ้ายเอง
ลายทอ : ลายผีเสื้อ ลายเส้นไล่สี
กลุ่มสตรีทอผ้าชุมชนที่ 2 จ.สกลนคร (แม่ทองสิริ)
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ เนื้อหนาปานกลาง ทอยีนส์ได้
การย้อมสี : เชี่ยวชาญในการย้อมครามสีเข้ม สีชมพูจากครั่ง
ลายทอ : สร้างลายได้หลากหลาย แต่ไม่โดดเด่น ลายที่น่าสนใจคือลายเรือไฟ
จุดเด่นการทอผ้ายีนส์ : สามารถทอผ้ายีนส์ด้วยฝ้ายเข็นมือย้อมครามธรรมชาติทั้งเส้นพุ่ง และเส้นยืน (Double indigo denim)
กลุ่มทอผ้าย้อมครามบ้านหนองครอง จ.สกลนคร
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ
การย้อมสี : ย้อมคราม และสีโทนน้ำตาลจากเปลือกไม้ เช่น ฝาง
ลายทอ : สร้างลายได้หลากหลาย ลายที่เป็นเอกลักษณ์คือ ลายเถาต้นครอง หรือหนามครอง พันธุ์ไม้ท้องถิ่นพบได้พื้นที่ ชอบขึ้นใกล้แหล่งน้ำ มีหนาม มีผลเป็นพวงคล้ายมะยม
กลุ่มทอผ้าย้อมครามบ้านนาขาม จ.สกลนคร
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ ปลูกฝ้ายและครามเอง
การย้อมสี : ย้อมครามสีเข้ม สีชมพูจากครั่งบ้าง
ลายทอ : ยังไม่มีลายที่เป็นเอกลักษณ์
กลุ่มทอผ้ากี่กระตุกบ้านนางัว จ.สกลนคร
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ เนื้อกึ่งหนา ทอผ้ายีนส์ได้
การย้อมสี : ย้อมคราม ย้อมมะเกลือให้สีดำ ปลูกครามเอง
ลายทอ : ยังไม่มีลายที่เป็นเอกลักษณ์
จุดเด่นการทอผ้ายีนส์ : เชี่ยวชาญการทอผ้ายีนส์ด้วยกี่กระตุกย้อมครามธรรมชาติ
กลุ่มทอผ้าสีธรรมชาติบ้านพันนา จ.สกลนคร
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ
การย้อมสี : เชี่ยวชาญในการย้อมครามสีเข้ม
ลายทอ : ลายนาคขอหวี
ศูนย์เรียนรู้หมู่บ้านเศรษฐกิจพอเพียงบ้านนาคอย จ.นครพนม
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ
การย้อมสี : เชี่ยวชาญการย้อมคราม ย้อมด้วยเปลือกไม้มงคล เช่น คูณ มะขาม ประดู่ ขนุน
ลายทอ : ออกแบบลายได้หลากหลาย ลายที่สวยงามโดดเด่น ได้แก่ ลายพระเอก
กลุ่มสตรีทอผ้าฝ้ายบ้านโคกสะอาด จ.นครพนม
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ ค่อนข้างหนา
การย้อมสี : ปลูกครามเอง ย้อมครามและสีจากเปลือกไม้อื่นๆ เช่น ยูคาลิปตัส คูณ ฝาง ประดู่ แก่นเข
ลายทอ : ลายหมี่ขอ ไม่มีลายที่เป็นเอกลักษณ์
กลุ่มแม่เวียงบ้านคำอาฮวน จ.มุกดาหาร
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ ทอมัดหมี่ ทอยีนส์ได้
การย้อมสี : ปลูกครามเอง มีการย้อมครามและการย้อมจากเปลือกไม้ ผลไม้และดอกไม้ต่างๆ เช่น เปลือกมะม่วง (ได้สีเหลืองอมเขียว) ประดู่ (ได้สีออกชมพู) ส้มโมงหรือชะมวง (ได้สีเหลือง) ผลมะนาวโห่ (ได้สีชมพู)
ลายทอ : หอแก้ว หอล้อมเพชร พันมาหา ลายโบราณได้แก่ ข้างกระแตโบราณ ลายปูนา
จุดเด่นการทอผ้ายีนส์ : สามารถทอผ้ายีนส์ย้อมครามเส้นพุ่ง (Reversed indigo denim) ด้วยกี่กระสวยพุ่งพื้นบ้าน
กลุ่มทอผ้าทอมือบ้านคุณย่า จ.มุกดาหาร
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ ค่อนข้างหนา
การย้อมสี : ครามเป็นหลักและสีน้ำตาลจากเปลือกไม้
ลายทอ : ลายที่เป็นเอกลักษณ์ ลายหมี่โจก (แจกันดอกไม้)
กลุ่มวิสาหกิจชุมชนกลุ่มทอผ้าไหมบ้านภู จ.มุกดาหาร
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ ทอมัดหมี่ได้
การย้อมสี : ย้อมด้วยเปลือกไม้ ดอกไม้ ครั่ง (ไม่มีคราม) เช่น เปลือกมะม่วง (ได้เขียว) เปลือกสะเดา (ได้สีน้ำตาล) ประดู่(ได้สีกาแฟ) เมล็ดคำแสด(ได้สีส้มสด) ดอกดาวเรือง (ได้สีเหลือง) แก่นเข (ได้สีเหลือง) รวมถึงเทคนิคการหมักโคลนในการย้อม
ลายทอ : ลายหมากจับ ลายตุ้ม 5-7 ไม้ ลายดอกกระบวนน้อย ลายนาคน้อย เน้นลายโบราณ
กลุ่มสตรีทอผ้าไหมบ้านระงอล จ.สุรินทร์
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ เรียบเนียน เนื้อบาง
การย้อมสี : นิยมผ้าพื้นสีแดงเข้มจากครั่ง ลายจากแก่นเข (ได้สีเหลืองเข้ม) และเปลือกมะพูด (เหลืองอ่อน)
ลายทอ : ลายโฮลโบราณ ลายลูกแก้ว
กลุ่มทอผ้าไหมสีธรรมชาติบ้านดู่ จ.สุรินทร์
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ เรียบเนียน เนื้อบาง ทอมัดหมี่ได้
การย้อมสี : ย้อมสีได้หลากหลายจากเปลือกไม้ต่างๆ ย้อมสีแดงจากครั่ง แก่นเข (ได้สีเหลืองเข้ม) มะพูด (ได้เหลืองอ่อน) ใบหูกวาง (ได้สีเขียว) เปลือกสมอ(เขียวเข้ม) เปลือกมะหาด (ได้สีน้ำตาลอ่อนแบบกาบมะพร้าว) เพกา (ได้เขียวอ่อน) ตะแบก (ได้สีน้ำตาล) เปลือกเงาะหรือเปลือกมังคุด (สีเทา) ลงโคลนเพิ่มเพื่อให้สีเฉดเทาเข้มเพิ่มขึ้น
ลายทอ : ลายหางกระรอกโบราณ
ศูนย์หัตถกรรมพื้นบ้านอำเภอนาโพธิ์ จ.บุรีรัมย์
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ เรียบเนียน เนื้อบาง
การย้อมสี : เชี่ยวชาญสีโทนเขียวกากีและน้ำตาลอ่อนเฉดต่างๆ จากเปลือกไม้ จากสนิม ใบสัก
ลายทอ : ลายนาคอายุ 200 ปี เป็นลายเก่าแก่ นอกจากนั้นยังสามารถสร้างลายที่ได้แรงบันดาลใจจากธรรมชาติต่างๆมากมาย เช่น ลายดอกต้นรัง ลายดอกถั่วแปบ เป็นต้น
วิสาหกิจชุมชนทอผ้าย้อมสีธรรมชาติหนองบัวแดง จ.ชัยภูมิ
เนื้อผ้าและการทอ : สามารถใช้ไหมหัว ทอได้เนื้อผ้าที่เป็นเอกลักษณ์ของบ้าน มีลายเส้นและผิวสัมผัสไม่เรียบ มีปมเล็กๆกระจายในเนื้อผ้า เกิดผิวสัมผัสสามมิติสวยงามและโดดเด่น
การย้อมสี : เชี่ยวชาญการย้อมด้วยมะเกลือ (ได้สีดำ) ครั่ง (สีชมพู-แดง) มะหูด(เหลือง) ย้อมครามเป็นบางครั้งเนื่องจากไม่ได้ปลูกเอง
ลายทอ : เอกลักษณ์เฉพาะคือลายน้ำไหลไล่สี(ไหม) ลายไข่มดแดง(ฝ้าย)
กลุ่มเลี้ยงไหมตำบลบ้านเขว้า จ.ชัยภูมิ
เนื้อผ้าและการทอ : สม่ำเสมอ เรียบเนียน เนื้อบาง
การย้อมสี : สามารถย้อมเฉดสีต่างๆและสามารถนำมาทอได้เฉดสีไล่เรียงกันได้อย่างสวยงาม ย้อมสีจากครั่ง สบู่เลือด ลูกคนทา ใบสัก หูกวาง สะเดา ประโหด แก่นขนุน กาบมะพร้าว
ลายทอ : ลายสร้อยใหญ่ ขอแก้วนิยม หมี่คั่นขอนารี ลายหางกระรอก 5 สี ซึ่งเคยได้รับรางวัล
