การย้อมสีผ้าด้วยสีธรรมชาติ

สีย้อมผ้าที่ได้จากธรรมชาติโดยการนำส่วนต่าง ๆ ของพืช เช่น ดอก ผล ราก เปลือกลำต้น แกนลำต้น มาต้มสกัดเป็นสีย้อม สีธรรมชาติสามารถย้อม เส้นใยไหม และเส้นใยฝ้าย ในการย้อมจำเป็นต้องใช้สารช่วยติด เพื่อให้สีติดอยู่ในเส้นใย โดยไม่เคลื่อนย้ายออกจากเส้นใยทำให้เกิดความคงทนต่อการซักดีขึ้น

วัตถุดิบธรรมชาติที่ได้จากพรรณไม้มีมากมายหลายชนิด เช่น

กระโดน

ชื่อท้องถิ่น: ปุย ปุยกระโดน ปุยขาว พุย ขุย ผ้าฮาด กะนอ จิก
ส่วนที่ใช้ : เปลือกลำต้น
สีที่ได้: น้ำตาลดำ

กล้วย

ชื่อท้องถิ่น: กล้วยน้ำว้า
ส่วนที่ใช้ : กาบหุ้มลำต้น
สีที่ได้: สีชมพูอ่อน สีเทา

กาแฟ

ชื่อท้องถิ่น: กาแฟ
ส่วนที่ใช้ : ใช้เปลือกและ เมล็ดคั่วบดละเอียด
สีที่ได้: สีน้ำตาล

ขนุน

ชื่อท้องถิ่น: หนุน หมากมี่ หมากลาง มะหนุน ขะนู นากอ นะยวย
ส่วนที่ใช้ : แก่นต้นป่นละเอียด
สีที่ได้: สีเหลือง สีน้ำตาล

แกแล (เข)

ชื่อท้องถิ่น: แกก้อง แกแล สักขี เหลือง แกล แหร เข ช้างงาต้อก น้ำเคี่ยโซ่ หนามเข กะเลอะเซอะ
ส่วนที่ใช้ : แก่น ที่มีอายุประมาณ 30 ปี ขึ้นไป
สีที่ได้: สีเหลือง

โกงกางใบเล็กและ โกงกางใบใหญ่

ชื่อท้องถิ่น: โกงกาง โกงกางใบเล็ก พังกาทราย พังกาใบเล็ก กงกอน โกงกางนอก กงกางนอก กงเกง กางเกง พังกา พังกาใบใหญ่ โกงกางใบใหญ่ ลาน
ส่วนที่ใช้ : เปลือกแห้งพอหมาด
สีที่ได้: น้ำตาล

ขมิ้น

ชื่อท้องถิ่น: ขมิ้น ขมิ้นชัน เข้ามิ้น ขมิ้นป่า ขมิ้นหัว ขมิ้นหยวก ขมิ้นแกง ตายอ หมิ้น ขี้มิ้น
ส่วนที่ใช้ : หัว เหง้า บดละเอียด
สีที่ได้: สีเหลือง

ขี้เหล็กบ้าน

ชื่อท้องถิ่น: ขี้เหล็กแก่น ขี้เหล็กบ้าน ขี้เหล็กหลวง ขี้เหล็ก
ส่วนที่ใช้ : ใบสด
สีที่ได้: สีเหลือง สีเหลืองอมเขียว หรือ สีน้ำตาลเขียว

ครั่ง

ชื่อท้องถิ่น: ครั่งดุ้น ครั่งดิบ ครั่ง จุ้ยเก้ง
ส่วนที่ใช้ : รัง ยางครั่งบดละเอียด
สีที่ได้: สีชมพู สีแดง

คราม

ชื่อท้องถิ่น: คราม คาม ครามย้อม
ส่วนที่ใช้ : ใบ
สีที่ได้: สีฟ้า สีน้ำเงิน

คำแสด

ชื่อท้องถิ่น: คำเงาะ คำแงะ คำไทย คำแผด คำยอง ชาตี จำปู้ ส้มปู้ ชาด ชิติ
ส่วนที่ใช้ : เมล็ดสีแดง ผลสุก
สีที่ได้: สีส้มแสด

ดอกคำฝอย

ชื่อท้องถิ่น: ดอยคำ คำยอง คำหยอง คำหยุม คำยุ่ม หงฮวา อั่งฮวย
ส่วนที่ใช้ : กลีบดอก
สีที่ได้: สีแดง

ดาวเรือง

ชื่อท้องถิ่น: คำปูจู้หลวง ดาวเรืองใหญ่ พอทู
ส่วนที่ใช้ : ดอก
สีที่ได้: สีเหลือง

ประดู่ป่า

ส่วนที่ใช้ : เปลือกต้น แก่นต้น
สีที่ได้: สีน้ำตาล

ฝาง

ชื่อท้องถิ่น: ฝางเสน ฝางส้ม ง้าย หนามโค้ง โซปั้ก
ส่วนที่ใช้ : แก่น ฝัก
สีที่ได้: แก่นฝางให้สีส้มแดง ฝักของฝางให้สีน้ำตาลออกกะปิ แต่ให้สีไม่ดีนัก ถ้าต้องการสีแดงต้องใช้ปริมาณมาก

มะม่วงป่า

ชื่อท้องถิ่น: มะม่วงป่า มะม่วงพรวน มะม่วงเทพรส มะม่วงกะล่อน มะม่วงขี้ไต้
ส่วนที่ใช้ : เปลือกลำต้น
สีที่ได้: สีน้ำตาลอ่อน หรือ สีเหลืองอ่อน

มะเกลือ

ชื่อท้องถิ่น: มะเกีย มะเกือ ผีผา เกลือ มักเกลือ
ส่วนที่ใช้ : ผล
สีที่ได้: สีดำ สีเทา

มังคุด

ชื่อท้องถิ่น: มังคุด
ส่วนที่ใช้ : เปลือกผล
สีที่ได้: น้ำตาล สีเขียวขี้ม้า

ยอบ้าน

ชื่อท้องถิ่น: มะตาเสือ แยใหญ่
ส่วนที่ใช้ : รากและแก่น
สีที่ได้: สีแดงอมส้ม สีเหลืองอมส้ม หรือสีเขียวอ่อน

รกฟ้า

ชื่อท้องถิ่น: กอง คลี้ จะลีก ชะลีก เชือก เซียก ฮกฟ้า
ส่วนที่ใช้ : เปลือกต้น
สีที่ได้: สีดำ

สมอไทย

ชื่อท้องถิ่น: สมอไทย สมออัพยา ส้มมอ
ส่วนที่ใช้ : เปลือก
สีที่ได้: สีดำ สีเขียว

สะเดา

ส่วนที่ใช้ : เปลือก แก่น ใบ ยางจากกิ่งและลำต้นสามารถนำมาใช้ในการตรึงสีที่ย้อมไหมได้
สีที่ได้: สีน้ำตาล, สีน้ำตาลอ่อน

สีเสียดเหนือ

ชื่อท้องถิ่น: สีเสียด สีเสียดแก่น สีเสียดเหลือง
ส่วนที่ใช้ : เปลือก
สีที่ได้: สีน้ำตาล สีน้ำตาลอมแดง

หูกวาง

ชื่อท้องถิ่น: หูกวาง โคน คัดมือหลุมบัง ตาปัง
ส่วนที่ใช้ : ใบ
สีที่ได้: สีเหลือง สีเขียวขี้ม้า หรือสีน้ำตาลเขียว

พันธุ์ไม้อื่น ๆ

พันธุ์ไม้	ส่วนที่ใช้ย้อม	สารที่ช่วยติดสี	สีที่ย้อมได้
กระโดน	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาล
กระถิน	ต้น	เกลือ	น้ำตาล
แก้ว (ดอกแก้ว)	ใบ	จุนสี	เขียวตองอ่อน
ข้าว	ใบกล้าข้าว	จุนสี	เขียวออกเหลือง
ขี้เหล็กเทศ	ดอก	จุนสี	น้ำตาลเข้ม
เข	แก่น	สารส้ม	เหลืองทอง
ขนุน	แก่น	สารส้ม	เหลือง
คำแสด	เมล็ด	–	ส้ม
คูน	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาลทองเหลือง
คูน	เปลือกของต้น	จุนสี	น้ำตาลเข้ม
ครั่ง	รัง	มะขามเปียก+สารส้ม	แดงอมม่วง
โคลนดำ	เนื้อโคลน	–	เทา ดำ
จามจุรี	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาลอ่อน
ชงโค	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาลอ่อน
ชมพู่แก้มแหม่ม	ใบ	จุนสี	น้ำตาล
ชุมเห็ด (ต้นขี้กราก)	ใบ	จุนสี	น้ำตาลออกเขียว
ดาวกระจาย	กลีบดอก	สารส้ม	เหลืองส้ม
ดางเรือง	กลีบดอก	สารส้ม	เหลืองทอง
ดินแดง	เนื้อดิน	–	สีปูน
ตะขบไทย	ใบ	จุนสี	เขียวขี้ม้า
ตะขบฝรั่ง	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาล
ตะแบก	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาลออกเหลือง
ตะแบก	เปลือกของต้น	จุนสี	น้ำตาลออกเขียว
ตาล	ก้าน	จุนสี	น้ำตาล
ติ้ว	เปลือกของต้น	โคลนดำ	ดำออกน้ำตาล
ทับทิม	เปลือกของผลสด	สารส้ม	เหลืองดำ
ทองกวาว	เปลือกของต้น	จุนสี	สีโอวัลติน
นนทรี (อะราง)	เปลือกของต้น	โคลนดำ	น้ำตาลออกดำ
นนทรี (อะราง)	เปลือกของต้น	จุนสี	น้ำตาลออกส้ม
นนทรี (อะราง)	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาลออกเหลือง
ประดู่	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาลออกเหลือง
ประดู่	เปลือกของต้น	จุนสี	น้ำตาลออกแดง
ฝาง	แก่นไม้	สารส้ม	แดงออกส้ม
ฝรั่งขี้นก	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาลออกเหลือง
พะยอม	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาลออกเหลือง
เพกา (ลิ้นฟ้า)	เปลือกของต้น	สารส้ม	เหลือง
เพกา (ลิ้นฟ้า)	เปลือกของต้น	จุนสี	น้ำตาลออกเหลือง
เพกา (ลิ้นฟ้า)	เปลือกของต้น	สารส้มแล้วหมักโคลนดำ	เขียวขี้ม้า
เฟื้องฟ้า (ดอกสีชมพู)	ใบ	จุนสี	เขียวขี้ม้าอ่อน
เฟื้องฟ้า (ดอกสีชมพู)	ดอก	สารส้ม	สีส้มอ่อน
มะกรูด	ใบ	จุนสี	เขียวขี้ม้าอ่อน
มะเกลือ	ผลดิบ	โคลนดำ	ดำ
มะขามป่า	เปลือกขอนต้น	สารส้ม	น้ำตาล
มะพร้าว	เปลือกผลอ่อน	–	น้ำตาลออกชมพู(อ่อน)
มะพร้าว	เปลือกผลอ่อน	จุนสี+สารส้ม	น้ำตาลออกชมพู(เข้ม)
มะพร้าว	เปลือกผลอ่อน	โคลนดำ	เทาอมม่วง
มะพร้าว	เปลือกผลแก่	–	น้ำตาล (โอวัลติน)
มะพร้าว	เปลือกผลแก่	จุนสี+สารส้ม	น้ำตาลออกเหลือง
มะพร้าว	เปลือกผลแก่	โคลนดำ	เทาออกน้ำตาล
มะม่วงแก้ว	เปลือกของต้น	จุนสี	น้ำตาลออกเขียว
มะม่วงแก้ว	เปลือกของต้น	น้ำมะขามเปียก	น้ำตาลออกส้ม
มะม่วงแก้ว	เปลือกของต้น	สารส้ม	เหลืองอมน้ำตาล
มะม่วงแก้ว	ใบ	จุนสี	เขียวขี้ม้า
มะม่วงแก้ว	ใบ	สารส้ม	เหลือมอมน้ำตาล
มะเหลี่ยม	ผลดิบ	จุนสี+สารส้ม	น้ำตาลออกเหลือง
มังคุด	เปลือกผลสด	น้ำปูนใส	น้ำตาลออกส้ม
มังคุด	เปลือกผลสด	จุนสี+สารส้ม	น้ำตาลเหลือง
ยูคาลิปตัส	ใบ	สารส้ม	เหลืองอมเขียว
ยอป่า	ราก	สารส้ม	ส้ม
ยอป่า	ใบ	สารส้ม	เหลืองอมน้ำตาล
ระหุ่ง	ใบ	สารส้ม	เหลืองอ่อน
เล็บมือนาง (สะมัง)	ใบ	จุนสี	เขียวขี้ม้าอมน้ำตาล
สะแก	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาลออกเหลือง
สะเดา	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาลออกแดง
สาบเสือ	ใบ	จุนสี	เขียวขี้ม้า
สักอ่อน	ใบ	น้ำมะขามเปียก	แดงออกน้ำตาล
สบู่แดง (สบู่เลือด)	ใบ	จุนสี	เขียว
สบู่แดง (สบู่เลือด)	ใบ	สารส้ม	เขียวออกเหลือง
สมอ	ใบ	จุนสี	เขียวออกน้ำตาล
สมอ	ใบ	สารส้ม	เหลืองอมเขียว
สมอ	ผล	สารส้ม	เหลืองอมเขียว
สมอ	เปลือกของต้น	จุนสี	น้ำตาลออกเขียวเข้ม
สมอ	เปลือกของต้น	สารส้ม	น้ำตาลออกเหลือง
หูกวาง	ใบ	จุนสี	เขียวอมน้ำตาล
หูกวาง	ใบ	สารส้ม	เหลืองออกเขียว
หมาก	เนื้อผล	–	น้ำตาลอมชมพู
หมาก	เนื้อผล	จุนสี	น้ำตาลออกแดงเข้ม
หมาก	เนื้อผล	สารส้ม	น้ำตาลออกเหลือง
หว้า	เปลือกของต้น	–	น้ำตาล
หว้า	เปลือกของต้น	โคลนดำ	ดำออกเทา

อ้างอิง : นันทนัช พิเชษฐวิทย์. เอกสารประกอบการอบรม เทคนิคการฟอกย้อมไหม. บุรีรัมย์: คลินิกเทคโนโลยี มหาวิทยาลัยราชภัฏบุรีรัมย์